СУД ҲУЖЖАТЛАРИГА БАҲО БЕРИШНИНГ ЯНГИ ТИЗИМИ
Маълумки, одил судлов сифати суд ҳужжатларининг қонуний, асосли ва адолатлилиги билан чамбарчас боғлиқ. Агар суд томонидан иш якунида қабул қилинган ҳужжатга нисбатан норозилик туғилса ва бу бўйича шикоят қилинса, унга юқори турувчи суд инстанциясида қонуний баҳо берилади. Бу бир тарафдан, инсон ҳуқуқ ва эркинликларининг суд томонидан ҳимояланишини англатса, иккинчи томондан, процессуал қонунчиликда белгиланган тартибда юқори турувчи босқич судлари томонидан қуйи судларда қабул қилинган суд ҳужжатларининг қайта кўриб чиқилишини англатади.
Шу маънода суд ҳужжатларини қайта кўриб чиқиш институтини янада такомиллаштириш нафақат процессуал қонунчилик, балки фуқаро ва тадбиркорларнинг ҳуқуқ ҳамда қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Ишларни кўришда ўрта бўғин судлари имкониятларидан янада самарали фойдаланиш, фуқароларнинг олис ҳудудлардан судга келиб овора бўлишининг олдини олиш мақсадида шу йил 1 январдан бошлаб, судлар, шу жумладан, маъмурий судларда суд ҳужжати устидан шикоят қилишнинг янги тартиби — ишларни тафтиш тартибида кўриб чиқиш институти жорий этилди.
Эндиликда тафтиш тартибидаги шикоятлар Қорақалпоғистон Республикаси маъмурий суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар маъмурий судлари, Ҳарбий суд томонидан, уларнинг тафтиш тартибида қабул қилган суд ҳужжатларидан норози бўлиб келтирилган шикоятлар эса, Олий суднинг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъати томонидан кўриб чиқилади.
Шунингдек, Олий суднинг Маъмурий ишлар бўйича судлов ҳайъатида тафтиш тартибида кўрилган ишлар бўйича суд ҳужжатлари устидан манфаатдор шахсларнинг мурожаатига асосан Олий суд раиси ёҳуд Бош прокурор томонидан тафтиш тартибида протест келтирилиши мумкин ва тафтиш тартибидаги ушбу протест Олий суднинг Раёсатида кўпчилик таркибда кўриб чиқилади.
Қонунчиликда суд ишни тафтиш тартибида кўриш чоғида қуйи инстанция судлари томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилган ва процессуал қонун талабларига риоя этилганини иш материаллари бўйича текшириши белгиланган.
Қонунчиликка киритилган ўзгартиришлардан яна бири ишни апелляция ва кассация тартибида биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича кўриши, юқори инстанция судлари томонидан ишларни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юбориш тартиби бекор қилинишидир. Бундай тартиб фуқаро ва юридик шахсларнинг судларга бўлган ишончини янада ошишига хизмат қилади. Чунки бунга қадар биринчи инстанция судлари томонидан ишда иштирок этишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тўғрисида ҳал қилув қарори қабул қилингани ҳал қилув қарорини бекор қилиш ва ишни янгидан кўриш учун юборишга асос бўлар эди. Қонунчиликка киритилган янги ўзгартиришга кўра, эндиликда биринчи инстанция судлари томонидан мазкур процессуал хатоликка йўл қўйилгани аниқланганда, юқори турувчи судлар ишларни янгидан кўриш учун биринчи инстанция судига юбормай, ишни биринчи инстанция судида иш юритиш қоидалари бўйича апелляция ёки кассация тартибида ишга жалб қилинмаган шахсларнинг иштирокини таъминлаган ҳолда кўриб чиқиб, тегишли қарор қабул қилиши мумкин.
Шу ўринда қуйидаги таклифни билдирмоқчиман. Яъни қонунчиликда белгиланган тафтиш тартибида ишни кўриш доирасини янада кенгайтириб, тафтиш инстанциясида ишларни кўришда қуйи инстанция судлари томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилгани ва процессуал қонун талабларига риоя этилганини иш материаллари ва янги аниқланган далиллар бўйича текширишнинг аниқ тартиби белгиланса, мақсадга мувофиқ бўларди. Чунки Маъмурий суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекснинг 266-6-моддасида суд ишни тафтиш тартибида кўриш чоғида қуйи инстанция судлари томонидан моддий ҳуқуқ нормалари тўғри қўлланилгани ва процессуал қонун талабларига риоя этилганини иш материаллари бўйича текшириши белгиланган.
Шунингдек, ушбу кодекснинг янги таҳрирда баён қилинган 244-моддаси 4-қисми 2-бандида ишнинг суд мажлиси жойи ва вақти тўғрисида тегишли тарзда хабардор қилинмаган бирор-бир ишда иштирок этувчи шахс йўқлигида кўрилгани, 3-бандида суд томонидан ишда иштирок этишга жалб қилинмаган шахсларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари тўғрисида ҳал қилув қарори қабул қилингани биринчи инстанция суди ҳал қилув қарорининг ҳар қандай ҳолда бекор қилиниши учун асос бўлиши кўрсатилган.
Шу боис қонунчиликка биринчи инстанция судларида ишни кўришда учинчи шахсларни жалб қилишни мажбурий шарт сифатида белгилаш мақсадга мувофиқ бўлар эди.
Таклиф этилаётган ўзгартиш ва қўшимчалар келгусида фуқароларнинг Конституциямизда назарда тутилган суд орқали ҳимояланиш ва судга шикоят қилиш ҳуқуқи кафолатларини янада кенгайтириш, уларнинг бузилган ҳуқуқлари ва эркинликлари, шунингдек, қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя этиш, одил судловга эришиш даражасини янада ошириш, ишларнинг сифатли ва ўз вақтида кўрилишини таъминлаш, суд қарорларини қайта кўришда ўрта бўғин — вилоят ва унга тенглаштирилган судлар имкониятларидан самарали фойдаланишга хизмат қилиши шубҳасиз.
Умида НИШОНОВА,
Наманган вилояти маъмурий суди судьяси